Jak działają regulatory wzrostu w uprawach rolniczych?
Znaczenie regulatorów wzrostu w rolnictwie
Regulatory wzrostu roślin odgrywają kluczową rolę w rolnictwie, wpływając na zwiększenie wydajności i jakości plonów oraz optymalizację procesów uprawnych. Stymulują kluczowe procesy fizjologiczne, takie jak kiełkowanie, rozwój korzeni, kwitnienie i owocowanie, co prowadzi do wyższych plonów i lepszej jakości produktów. Regulatory wzrostu pomagają również roślinom lepiej wykorzystywać wodę i składniki odżywcze oraz zwiększają ich odporność na stresy środowiskowe, takie jak susza czy ekstremalne temperatury. Ponadto, niektóre regulatory służą jako herbicydy selektywne , wspomagając kontrolę zachwaszczenia. Dzięki możliwości harmonizacji wzrostu i dojrzewania plonów, regulatory wzrostu ułatwiają zbiory, co przekłada się na bardziej efektywne i zrównoważone praktyki rolnicze.
Wzrost i rozwój roślin rolniczych
Fizjologia roślin rolniczych obejmuje kluczowe procesy i mechanizmy, które determinują ich wzrost, rozwój i funkcjonowanie. Rośliny rolnicze, jak wszystkie inne rośliny, przechodzą przez fazy kiełkowania, wzrostu wegetatywnego, kwitnienia, owocowania i dojrzewania. Fotosynteza, proces, w którym rośliny przekształcają światło słoneczne w energię chemiczną, jest podstawowym źródłem energii dla wzrostu roślin.
Oddychanie komórkowe pozwala roślinom wykorzystywać tę energię do napędzania procesów metabolicznych.Wzrost roślin jest kontrolowany przez różne hormony, m.in. takie jak: auksyny, gibereliny, cytokininy, etylen i kwas abscysynowy. Każdy z tych hormonów odgrywa specyficzną rolę, wpływając na różne aspekty wzrostu i rozwoju roślin, takie jak elongacja komórek, podział komórek, dojrzewanie owoców i reakcje na stresy środowiskowe.
Korzenie są odpowiedzialne za pobieranie wody i składników odżywczych z gleby, podczas gdy liście są głównym miejscem fotosyntezy i wymiany gazowej. Transpiracja, proces parowania wody z powierzchni liści, pomaga w transporcie wody i składników odżywczych przez roślinę oraz w regulacji temperatury.
Procesy wzrostu i rozwoju roślin są także silnie uzależnione od warunków środowiskowych, takich jak światło, temperatura, woda i dostępność składników odżywczych. Warunki te wpływają na efektywność fotosyntezy, oddychania oraz innych procesów metabolicznych. Zrozumienie tych podstawowych procesów fizjologicznych jest kluczowe dla optymalizacji upraw rolniczych i maksymalizacji plonów.
Przykłady sprawdzonych i skutecznych regulatorów wzrostu
Medax® Max to środek z grupy regulatorów wzrostu roślin w postaci granul do sporządzeniazawiesiny wodnej o działaniu systemicznym. Środek stosuje się w celu redukcji wzrostu roślin i zapobiegania wyleganiu w uprawie pszenicy ozimej , pszenżyta ozimego , jęczmienia ozimego , żyta, pszenicy jarej , jęczmienia jarego oraz owsa .
Medax® Max to produkt oferujący pewniejsze i bezpieczniejsze działanie dzięki unikalnej kombinacji dwóch substancji czynnych: proheksadionu wapnia oraz trineksapaku etylu. Dzięki tej kombinacji, Medax® Max może być stosowany przez cały sezon, zapewniając najszersze okno aplikacji. Jest to granulat do sporządzania zawiesiny wodnej, który działa już od temperatury 5°C, co pozwala na szybsze i bardziej efektywne działanie w porównaniu do innych produktów, wymagających wyższych temperatur do aktywacji substancji czynnych.
Medax® Max jest skuteczny również w temperaturach do 25°C, co zapewnia elastyczność w aplikacji niezależnie od warunków pogodowych. Produktywność Medax® Max nie zależy od intensywnego promieniowania UV, co czyni go idealnym wyborem nawet w pochmurne dni.
Canopy® to koncentrat zawiesinowy do rozcieńczania wodą, który zawiera substancje biologicznie czynne: 50 g/l proheksadionu wapnia i 300 g/l chlorku mepikwatu. Działa systemicznie jako regulator wzrostu i rozwoju roślin, specjalnie zaprojektowany do redukcji wzrostu i zapobiegania wyleganiu w uprawach pszenicy ozimej, pszenżyta ozimego, jęczmienia ozimego, żyta ozimego, jęczmienia jarego , rzepaku ozimego , rzepaku jarego , gorczycy, lnu zwyczajnego oraz maku lekarskiego. Dodatkowo, Canopy® wspiera przezimowanie rzepaku ozimego.
Cycocel® 750 SL jest koncentratem rozpuszczalnym w wodzie, należącym do grupy regulatorów wzrostu i rozwoju roślin. Jest stosowany jako środek zapobiegający wyleganiu pszenicy ozimej i żyta ozimego. Cycocel® 750 SL hamuje wzrost, skraca oraz usztywnia źdźbło, co prowadzi do wykształcenia grubszych i szerszych blaszek liściowych o ciemnozielonym zabarwieniu. Skrócenie źdźbła nie negatywnie wpływa na formowanie ziarna, ułatwiając jednocześnie mechaniczny zbiór i zapobiegając stratom związanym ze słabo wykształconym ziarnem i jego porastaniem. Produkt przeznaczony jest do aplikacji za pomocą samobieżnych lub ciągnikowych opryskiwaczy polowych, a jego skład to chlorek chloromekwatu o stężeniu 750 g/l (65,8%).
Regalis® Plus 10 WG należy do grupy regulatorów wzrostu, wpływając korzystnie na sad przez cały sezon wegetacyjny oraz w kolejnych latach. Ogranicza wzrost pędów, kształtując koronę drzewa i regulując metabolizm roślin. Efekty jego działania są widoczne od kwitnienia, przez zbiory i cięcie zimowe, aż po kolejne kwitnienia. Substancja czynna, proheksadion wapnia, ma strukturę chemiczną podobną do naturalnych kwasów 2-oksyglutarowego i askorbinowego, zastępując je w procesach biochemicznych roślin. Proheksadion jest wchłaniany przez powierzchnię liścia i transportowany akropetalnie w obrębie pędu, nie przemieszczając się systemicznie w roślinie. Kluczowe jest stosowanie w fazie rozwoju rośliny, gdyż pierwsza dawka powinna być podana przy 3-5 w pełni rozwiniętych liściach, zapewniając prawidłowe działanie i rozprowadzenie po całym drzewie.
Rola hormonów roślinnych w procesach wzrostu roślin
Wyróżniamy dwa typy hormonów roślinnych pełniących funkcję regulatorów wzrostu i rozwoju roślin. Zaliczamy do nich stymulatory oraz inhibitory.
Stymulatory wzrostu i rozwoju roślin
Stymulatory wzrostu roślin to substancje chemiczne lub naturalne związki, które mają zdolność stymulowania wzrostu i rozwoju roślin. Obejmują one różnorodne substancje, takie jak hormony roślinne (np. auksyny, gibereliny, cytokininy), a także inne naturalne związki lub syntetyczne produkty chemiczne, które mogą wpływać na procesy fizjologiczne roślin.
Stymulatory wzrostu roślin odgrywają kluczową rolę we wspieraniu zdrowego wzrostu i rozwoju roślin rolniczych. Auksyny regulują elongację komórek, co wpływa na wzrost korzeni i pędów oraz kierunek ich wzrostu. Gibereliny stymulują wzrost poprzez rozciąganie tkanek roślinnych, co jest istotne dla długości łodyg i internodiów. Cytokininy kontrolują podziały komórkowe, wspomagając rozwój pąków bocznych i korzeni. Poliaminy, takie jak putrescyna, spermina i spermidyna, są organicznymi związkami chemicznymi, które pływają na wiele procesów fizjologicznych, takich jak podziały komórkowe, różnicowanie tkanek oraz odpowiedź na stresy abiotyczne i biotyczne. Poliaminy wspomagają kiełkowanie nasion, wzrost korzeni, rozwój pędów i kwitnienie, a także poprawiają odporność roślin na niekorzystne warunki środowiskowe, takie jak susza, zasolenie czy niska temperatura.
Działanie tych stymulatorów wzrostu jest złożone i współdziałają one ze sobą, tworząc sieć sygnałową, która precyzyjnie kontroluje wszystkie etapy wzrostu i rozwoju roślin rolniczych, zapewniając optymalne warunki dla zdrowia i plonów roślin.Stosowanie stymulatorów wzrostu roślin może być użyteczne w rolnictwie do zwiększenia plonów, poprawy jakości upraw oraz wspierania odporności roślin na stresy środowiskowe. Ich zastosowanie może również wspomagać ukorzenianie sadzonek, redukować stresy biotyczne i abiotyczne oraz optymalizować terminy rozwoju roślin.
Inhibitory wzrostu i rozwoju roślin
Inhibitory wzrostu roślin to substancje chemiczne lub naturalne związki, które hamują lub ograniczają wzrost i rozwój roślin. Pełnią one kluczową rolę w regulacji procesów fizjologicznych roślin, takich jak elongacja komórek, rozgałęzianie się pędów, kwitnienie oraz dojrzewanie owoców. Inhibitory wzrostu mogą być stosowane do kontrolowania wzrostu roślin uprawnych, zarządzania terminami ich rozwoju, a także jako narzędzia w zwalczaniu chwastów.
Przykłady inhibitorów wzrostu roślin obejmują hormony roślinne, takie jak kwas abscysynowy i etylen, jak również syntetyczne substancje chemiczne stosowane w rolnictwie.Inhibitory wzrostu, takie jak etylen, kwas abscysynowy i jasmoniany, odgrywają kluczową rolę w regulacji wzrostu i rozwoju roślin rolniczych. Etylen jest zaangażowany w proces dojrzewania owoców oraz starzenie się roślin, co jest istotne dla terminowego zbioru i jakości plonów. Kwas abscysynowy reguluje reakcje roślin na stresy środowiskowe, takie jak susza czy zmiany temperatury, wspierając ich przystosowanie do zmieniających się warunków. Jasmoniany natomiast są odpowiedzialne za reakcje obronne roślin na ataki patogenów i owadów, co wpływa na odporność roślin oraz ich zdolność do przeżycia w nieprzyjaznych warunkach środowiskowych. Te inhibitory wzrostu pełnią istotne funkcje w harmonizacji procesów wzrostu i rozwoju roślin rolniczych, wspomagając ich zdrowie i wydajność.
Jak działają auksyny?
Auksyny to kluczowe hormony roślinne, które odgrywają fundamentalną rolę w regulacji wzrostu i rozwoju roślin. Działają przede wszystkim poprzez promowanie elongacji komórek, co wpływa na wydłużanie pędów i korzeni.
Mechanizm działania auksyn polega na stymulowaniu aktywności enzymów, które rozkładają ściany komórkowe, umożliwiając komórkom roślinnym wydłużanie się. Auksyny także wpływają na podziały komórkowe, różnicowanie tkanek oraz tropizmy, czyli reakcje wzrostowe roślin na bodźce zewnętrzne, takie jak światło (fototropizm) i grawitacja (geotropizm).
W rolnictwie auksyny są wykorzystywane do różnych celów, takich jak wspomaganie ukorzeniania sadzonek, regulacja wzrostu roślin, zapobieganie przedwczesnemu opadaniu owoców oraz poprawa jakości plonów.
Praktyczne zastosowanie auksyn w uprawach obejmuje ich aplikację w formie oprysków lub zanurzania sadzonek w roztworach zawierających auksyny, co przyspiesza rozwój systemu korzeniowego i poprawia zdolność roślin do pobierania wody i składników odżywczych.
Gibereliny – sposób działania i wpływ na rośliny uprawne
Gibereliny są kluczowymi hormonami roślin, które wpływają na różnorodne procesy wzrostu i rozwoju roślin. Mechanizm działania giberelin polega na stymulacji elongacji komórek, co prowadzi do wydłużania pędów i łodyg. Działają one poprzez aktywację enzymów, które rozkładają ściany komórkowe, umożliwiając komórkom roślinnym szybkie wydłużanie się. Gibereliny wpływają również na procesy takie jak kwitnienie, kiełkowanie nasion, rozwój owoców oraz przerywanie spoczynku pąków i nasion.
W rolnictwie gibereliny są szeroko wykorzystywane do poprawy wzrostu roślin, stymulacji kwitnienia i owocowania oraz zwiększania rozmiaru owoców. Są one szczególnie użyteczne w uprawach owoców, warzyw i roślin ozdobnych, gdzie mogą poprawiać jakość i wydajność plonów. Praktyczne zastosowanie giberelin w uprawach obejmuje ich aplikację poprzez opryskiwanie roślin lub traktowanie nasion, co może prowadzić do przyspieszenia wzrostu roślin oraz poprawy ich kondycji. Gibereliny są także używane do regulowania wysokości roślin i zapobiegania przedwczesnemu opadaniu owoców.
Cytokininy w rolnictwie
Cytokininy są ważnymi hormonami roślinnymi, które regulują różnorodne procesy związane z podziałem komórek, różnicowaniem tkanek oraz wzrostem roślin. Mechanizm działania cytokininy polega na stymulowaniu podziałów komórkowych (cytokinezy) poprzez aktywację genów odpowiedzialnych za cykl komórkowy. Cytokininy wpływają także na morfogenezę, promując rozwój pąków bocznych i opóźniając procesy starzenia się (senescencję) tkanek roślinnych.
Działają w synergii z auksynami, regulując równowagę między wzrostem korzeni a pędów oraz między podziałem a elongacją komórek.W praktyce rolniczej cytokininy są stosowane do poprawy plonów, stymulowania wzrostu i rozwoju roślin, a także do opóźniania starzenia się liści i owoców. Są używane w formie oprysków na rośliny lub dodawane do podłoża uprawowego. Stosowanie cytokininy może wspomagać rozwój pąków bocznych, co prowadzi do bardziej równomiernego wzrostu roślin i lepszej jakości plonów.
Cytokininy są również wykorzystywane w hodowli in vitro do indukowania kalusa i regeneracji całych roślin z kultur tkankowych.
Sposób działania poliamin na rośliny rolnicze
Poliaminy to naturalne związki chemiczne w roślinach, regulujące wzrost, rozwój oraz odpowiedź na stres abiotyczny i biotyczny. Stabilizują błony komórkowe, regulują przepuszczalność błon i homeostazę jonową, chroniąc rośliny przed stresem osmotycznym i zasoleniem. Wpływają na podziały komórkowe, elongację i różnicowanie tkanek, działając jako sygnały molekularne aktywujące odpowiednie szlaki genetyczne. Stosowane w rolnictwie, poprawiają tolerancję roślin na suszę, wysoką temperaturę i ataki patogenów, wspierając korzenie, kwitnienie, owocowanie i jakość plonów, oraz zwiększając adaptację roślin do zmieniających się warunków środowiskowych.
Etylen i jego rola w uprawach rolniczych
Etylen jest kluczowym gazowym hormonem roślinnym, regulującym liczne procesy fizjologiczne i rozwojowe. Mechanizm jego działania polega na aktywacji receptorów na powierzchni komórek, co uruchamia kaskadę sygnałową kontrolującą ekspresję genów oraz enzymów odpowiedzialnych za dojrzewanie owoców, opadanie liści, reakcje na stres oraz procesy starzenia.
W rolnictwie, etylen jest stosowany do kontrolowania dojrzewania owoców, synchronizacji zbiorów oraz poprawy jakości plonów. Może być także używany do przyspieszenia dojrzewania owoców po zbiorze, regulacji opadania liści i kwiatów oraz indukcji kwitnienia w ananasach. Etylen jest ważnym narzędziem w uprawach pomidorów, bananów, cytrusów i bawełny, wspomagając zbieranie plonów i optymalizując procesy rozwojowe roślin. Jego zastosowanie wymaga precyzyjnej kontroli, aby osiągnąć pożądane efekty bez negatywnego wpływu na rośliny, co przekłada się na poprawę wydajności i jakości upraw rolniczych.
Jak działa kwas abscysynowy w uprawach rolniczych?
Kwas abscysynowy, znany również jako ABA, jest naturalnym regulatorem wzrostu roślin, który odgrywa kluczową rolę w procesach fizjologicznych roślin. Jego główną funkcją jest regulacja odpowiedzi roślin na stres abiotyczny, takie jak susza, zasolenie czy chłód. Kwas abscysynowy działa jako sygnał, który informuje roślinę o zmieniających się warunkach środowiskowych, pomagając w adaptacji i przetrwaniu w trudnych warunkach.
W praktyce rolniczej kwas abscysynowy znajduje zastosowanie głównie w celu zwiększenia odporności roślin na stres abiotyczny. Może być stosowany do poprawy tolerancji roślin na suszę poprzez regulację zamknięcia aparatów szparkowych i redukcję transpiracji. Zmniejsza również przepuszczalność błon komórkowych, co chroni rośliny przed utratą wody.Dodatkowo, kwas abscysynowy może być używany do stymulacji wyrzutu pąków kwiatowych i poprawy jakości owoców, zwłaszcza w warunkach niekorzystnych dla wzrostu roślin. Jego aplikacja jest odpowiednio dostosowywana do specyficznych wymagań gatunkowych i warunków środowiskowych, aby zapewnić optymalne rezultaty w uprawach rolniczych.
Jasmoniany – sposób działania
Jasmoniany są grupą naturalnych związków chemicznych, które odgrywają kluczową rolę w regulacji procesów fizjologicznych roślin, zwłaszcza w odpowiedzi na stres abiotyczny i biotyczny. Ich głównym mechanizmem działania jest aktywacja odpowiedzi obronnej roślin, w tym syntezy metabolitów wtórnych, akumulacji przeciwutleniaczy oraz wzmocnienie obrony przed patogenami i szkodnikami.
W praktyce rolniczej jasmoniany znajdują szerokie zastosowanie jako środki stymulujące odporność roślin. Stosowane są do zwiększania odporności na stres biotyczny, czyli ataki szkodników i patogenów. Aktywują one geny odpowiedzialne za produkcję związków chemicznych o działaniu odstraszającym lub toksycznym dla szkodników, co zwiększa odporność roślin na ich uszkodzenia. Ponadto, jasmoniany mogą być stosowane do regulacji wzrostu roślin poprzez kontrolowanie procesów takich jak kwitnienie, rozwój korzeni czy tworzenie organów wegetatywnych i generatywnych. Ich aplikacja jest szczególnie przydatna w optymalizacji plonów oraz poprawie jakości roślin uprawnych poprzez regulację aktywności metabolicznej i odpowiedzi na zmienne warunki środowiskowe. Dzięki swoim właściwościom stymulującym obronę roślin oraz regulującym wzrost, jasmoniany stanowią istotny element strategii integrowanej ochrony roślin, wspomagając zdrowie i wydajność upraw w rolnictwie współczesnym.
Poprawa plonów i jakości roślin
Regulatory wzrostu roślin, jak sama nazwa wskazuje, są substancjami chemicznymi lub naturalnymi, które mają zdolność regulowania różnych procesów wzrostu roślin. Ich praktyczne zastosowanie w rolnictwie ma na celu poprawę plonów oraz jakości uprawianych roślin. Podstawowe funkcje regulatorów wzrostu to:
Stymulacja wzrostu korzeniowego - regulatory wzrostu mogą być używane do promowania wzrostu korzeni, co z kolei zwiększa zdolność roślin do pobierania wody i składników odżywczych z gleby. Silniejszy system korzeniowy prowadzi do lepszej odporności na susze i większej stabilności roślin.
Regulacja wzrostu pędowego - poprzez kontrolowanie długości i rozgałęziania pędów, regulatory wzrostu mogą wpływać na architekturę rośliny, co ma znaczenie w uprawach o wysokiej intensywności.
Stymulacja kwitnienia i owocowania - właściwe zastosowanie regulatorów wzrostu może sprzyjać intensywności i równomierności kwitnienia oraz owocowania, co bezpośrednio przekłada się na plon i jakość owoców.
Odporność na stresy abiotyczne - niektóre regulatory wzrostu mają zdolność do zwiększania odporności roślin na stresy abiotyczne, takie jak susza, zasolenie gleby, czy ekstremalne temperatury. Dzięki temu rośliny są bardziej odporne na trudne warunki środowiskowe.
Poprawa jakości plonów - poprzez kontrolowanie procesów metabolicznych i biosyntetycznych, regulatory wzrostu mogą wpływać na jakość plonów, taką jak skład chemiczny, smak, aromat czy zawartość składników odżywczych.
Zarządzanie dojrzewanie - w uprawach, gdzie termin dojrzewania jest krytyczny (np. w winorośli czy pomidorach), regulatory wzrostu mogą być stosowane do zarządzania i kontrolowania procesu dojrzewania, zapewniając optymalny moment zbioru.
Redukcja strat po zbiorach - niektóre regulatory wzrostu mogą być używane do przedłużenia trwałości owoców po zbiorach, co jest istotne dla ich przechowywania i transportu.
Stosowanie regulatorów wzrostu wymaga precyzyjnego dostosowania do specyficznych wymagań danej uprawy oraz zachowania odpowiednich procedur i norm prawnych dotyczących bezpieczeństwa żywności i środowiska. Ich zastosowanie może przyczynić się do zwiększenia efektywności produkcji rolniczej poprzez optymalizację wielu kluczowych procesów fizjologicznych roślin.
Zarządzanie stresem abiotycznym i biotycznym
Regulatory wzrostu odgrywają kluczową rolę w regulacji procesów wzrostu roślin oraz w zarządzaniu stresem abiotycznym i biotycznym.
W kontekście zarządzania stresem abiotycznym, mogą być stosowane do stymulacji rozwoju korzeniowego, poprawy efektywności wykorzystania wody przez rośliny oraz zmniejszania skutków zasolenia gleby poprzez regulację otwierania aparatów szparkowych. Dodatkowo, regulatory wzrostu mogą zwiększać tolerancję roślin na ekstremalne temperatury oraz wspomagać detoksykację roślin w obliczu zagrożeń chemicznych.
W przypadku zarządzania stresem biotycznym, regulatory wzrostu mogą stymulować produkcję fitoaleksyn, zwiększając odporność roślin na infekcje grzybowe i bakteryjne. Mogą również wpływać na ekspresję genów obronnych oraz zmniejszać podatność roślin na ataki szkodników poprzez modyfikację składu chemicznego lub struktury tkanki rośliny.Inne aspekty zarządzania stresem obejmują zwiększenie ogólnej odporności roślin, poprawę efektywności fotosyntezy poprzez stymulację aktywności enzymów fotosyntetycznych oraz umożliwienie roślinom lepszego radzenia sobie z różnorodnymi stresami jednocześnie.
Stosowanie regulatorów wzrostu wymaga precyzyjnej wiedzy na temat potrzeb roślin i ich odpowiedzi na różne rodzaje stresów, oraz ścisłego przestrzegania zaleceń dotyczących bezpieczeństwa żywności i ochrony środowiska. Ich zastosowanie może znacząco wspomóc rolników w efektywnym zarządzaniu uprawami, zwiększając produktywność i jakość roślin uprawnych.
Zalety i wady stosowania regulatorów wzrostu w uprawach rolniczych
Stosowanie regulatorów wzrostu w uprawach rolniczych niesie ze sobą zarówno zalety, jak i pewne wady. Na stronie korzyści można wymienić poprawę wydajności roślin poprzez stymulację wzrostu korzeniowego oraz zwiększenie plonów. Regulatory wzrostu mogą także poprawić jakość owoców, ich kolor, smak i trwałość, co zwiększa ich wartość rynkową. Dodatkowo, mogą one przyspieszać dojrzewanie roślin, co jest istotne w przypadku upraw o ograniczonym sezonie wzrostu. Kontrolowanie wzrostu roślin może również pomóc w zarządzaniu wielkością roślin, co może być korzystne podczas upraw intensywnych.
Jednak stosowanie regulatorów wzrostu wiąże się także z pewnymi potencjalnymi wadami. Nieprawidłowe zastosowanie może prowadzić do nadmiernego wzrostu roślin, co może osłabić struktury roślin i zwiększyć podatność na choroby. Ponadto, istnieje ryzyko, że nieprawidłowo używane mogą one wpływać na jakość owoce przez zmiany w strukturze chemicznej.
Regulatory wzrostu mogą być również kosztowne i wymagają dokładnego monitorowania i dostosowywania do specyficznych warunków uprawowych, co zwiększa zarządzania czasem i koszty.
Kluczowe jest, aby stosowanie regulatorów wzrostu odbywało się zgodnie z zaleceniami producentów i w ramach bezpieczeństwa żywnościowego, aby maksymalizować korzyści z ich zastosowania, minimalizując jednocześnie potencjalne ryzyka dla zdrowia ludzi i środowiska.
